Bàn về quyền con người trong tố tụng hình sự

Quyền con người là giá trị mang tính phổ biến chung của nhân loại, là kết quả của quá trình đấu tranh, phát triển lâu dài của tất cả các dân tộc, nhân dân trên toàn thế giới. Tại Việt Nam, việc bảo vệ và thúc đẩy quyền con người là mục tiêu nhất quán của Đảng và Nhà nước ta từ trước đến nay.

1.Một số quyền con người trong tố tụng hình sự

1.1.Quyền không bị bắt, giam giữ tùy tiện

Pháp luật Việt Nam quy định rõ ràng về các biện pháp ngăn chặn để hạn chế tới mức thấp nhất sự tùy tiện trong việc bắt, giam giữ người. Nội dung của quyền không bị bắt, giam giữ tùy tiện gồm: không được bắt giữ người người không có căn cứ; bắt giữ người không đúng thẩm quyền, bắt giữ người không đúng thủ tục; bắt người, giam giữ người chưa cần thiết.

Quyền không bị bắt, giam giữ tùy tiện là cốt lõi của tự do và an toàn cá nhân. Nếu quyền tự do và an toàn cá nhân của con người không được đảm bảo một cách hiệu quả thì việc bảo vệ các quyền cá nhân khác sẽ dễ bị tổn thương và không thực tế. Khi nhân quyền này bị vi phạm thì sẽ kéo theo một số hệ quả là các nhân quyền khác cũng có nguy cơ bị ảnh hưởng theo như quyền không phân biệt đối xử; quyền được đối xử nhân đạo và tôn trọng nhân phẩm của người bị tước tự do; quyền tự do đi lại, cư trú; quyền được tự do tín ngưỡng…

Tuy vậy, trong TTHS, quyền này vẫn có nguy cơ bị vi phạm khi các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng các biện pháp ngăn chặn một cách tùy tiện, nhất là khi áp dụng biện pháp bắt người, tạm giữ và tạm giam để điều tra, truy tố và xét xử.

1.2.Quyền được bảo vệ không bị tra tấn, đối xử hoặc trừng phạt tàn bạo, vô nhân đạo hoặc hạ nhục

Không ai có thể bị tra tấn, đối xử hoặc trừng phạt một cách tàn ác, vô nhân đạo hoặc hạ thấp nhân phẩm. Đặc biệt, không ai có thể bị sử dụng để làm thí nghiệm y học hoặc khoa học mà không có sự đồng ý tự nguyện của người đó. Mục đích của quyền này bảo vệ phẩm giá và sự toàn vẹn về thể chất và tinh thần của cá nhân và ngăn cấm: các hành động gây ra đau đớn về thể chất lẫn tinh thần; các hành động nhục hình, đánh đập tàn nhẫn để trừng phạt tội phạm hay để giáo dục, rèn luyện đối với học sinh, bệnh nhân.

Như vậy, quyền này có thể bị vi phạm ở nhiều lĩnh vực khác nhau nhưng trong TTHS là rõ nét nhất, đặc biệt là tại giai đoạn điều tra khi việc truy bức, dùng nhục hình người bị nghi ngờ phạm tội có thể được sử dụng như là cách nhanh nhất để lấy lời khai người bị buộc tội…

1.3.Quyền được xét xử nhanh chóng, không bị trì hoãn

Quyền này có một ý nghĩa quan trọng trong TTHS vì việc áp dụng pháp luật không chỉ cần đúng đắn mà còn phải kịp thời. Nếu công lý không được thực hiện kịp thời thì cũng không còn nhiều ý nghĩa. Trước hết đối với quyền lợi của những người bị hại thì rõ ràng là vụ án càng kéo dài càng bị ảnh hưởng (trừ trường hợp có sự thỏa thuận bồi thường giữa các bên trong vụ án). Ngoài ra, tâm lý theo đuổi vụ án kéo dài cũng rất mệt mỏi, ảnh hưởng đến cuộc sống, công việc hàng ngày của những người tham gia tố tụng. Sau đó, chính bản thân những người bị tình nghi phạm tội, những người bị buộc tội cũng bị ảnh hưởng rất nghiêm trọng. Ngay cả người bị buộc tội có bị kết án đi chăng nữa thì việc chờ đợi quá lâu một hình phạt đối với mình cũng bị xem là một hành động tra tấn.

1.4.Quyền được xét xử công bằng

Đây thực chất là một tập hợp các đảm bảo tố tụng nhằm bảo đảm quá trình xét xử được công bằng, gồm: Bình đẳng trước Tòa án; Được xét xử bởi một Tòa án độc lập, không thiên vị, công khai; Được suy đoán vô tội; Không bị áp dụng hồi tố; Không hình sự hóa vụ án dân sự. Trong pháp luật Việt Nam, quyền này được thể hiện bằng nhiều quy định trong Hiến pháp và BLTTHS. Pháp luật Quốc tế và pháp luật Việt Nam đều ghi nhận quyền xét xử công bằng là quyền cơ bản của người bị buộc tội trước cơ quan tiến hành tố tụng. Đây là một nhân quyền cơ bản và có tính phổ quát cao. Một phiên tòa công bằng là yếu tố thiết yếu để bảo đảm các quyền cơ bản khác của con người như quyền sống, quyền tự do thân thể, quyền tự do ngôn luận …

Tuy nhiên, để có một phiên tòa công bằng thì cũng cần phải đảm bảo bởi rất nhiều yếu tố. Và do đó, trong thực tế, quyền này dễ bị vi phạm dưới nhiều hình thức khác nhau. 

2.Bất cập

Quyền bào chữa của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo chưa được bảo đảm triệt để

Việc người bị tạm giữ, bị can, bị cáo không được thực hiện, thực hiện không kịp thời, không đầy đủ quyền bào chữa. Một số luật sư non kém tay nghề, thiếu nhiệt tình, làm ảnh hưởng đến chất lượng của việc bào chữa. Với những vụ án mà Luật sư tham gia do chỉ định thì có tình trạng Luật sư tham gia phiên tòa một cách lấy lệ, chưa thực sự nhiệt tình để bảo chữa cho thân chủ.

Còn nhiều hạn chế trong bảo đảm cho Luật sư thực hiện quyền bào chữa. Hiện nay, vấn đề gây tranh cãi nhiều nhất trong giới luật sư là vấn đề cấp giấy chứng nhận người bào chữa cho Luật sư.

Thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên phạm tội còn nhiều bất cập

Thực tiễn vẫn còn tồn tại các vụ án có người dưới 18 tuổi phạm tội được xét xử tái thẩm, giám đốc thẩm có xu hướng gia tăng cả về số vụ án và số bị cáo. Kết luận trong bản án, quyết định không phù hợp với các tình tiết khách quan của vụ án, gây thiệt hại đến quyền, lợi ích hợp pháp của người dưới 18 tuổi; Có vi phạm nghiêm trọng về thủ tục tố tụng dẫn đến quyền, lợi ích hợp pháp không được bảo vệ theo đúng quy định của pháp luật; Có sai lầm trong việc áp dụng pháp luật dẫn đến việc ra bản án, quyết định không đúng, gây thiệt hại đến quyền, lợi ích hợp pháp của người dưới 18 tuổi phạm tội; phát hiện được tình tiết quan trọng của vụ án mà đương sự không thể biết được trong quá trình giải quyết vụ án.

Tình trạng bắt, giam giữ người tùy tiện còn tồn tại

Trên thực tế đã có những trường hợp bắt giam người rất tùy tiện. Đó là vụ việc “con bị xâm hại, mẹ thành bị can” của mẹ con cô giáo Bùi Thị Đ (giáo viên ở Tp Sơn La, tỉnh Sơn La) xảy ra vào năm 2010. Đây có thể xem là một vết chàm đối với công tác tiến hành tố tụng. Ngoài ra, số lượng người bị tạm giữ được trả tự do vì không vi phạm tội hoặc xử lý hành chính là rất lớn cho nên việc xảy ra tình trạng bắt, giữ người mà chưa có đủ căn cứ buộc tội có làm ảnh hưởng tới quyền con người hay không?

Xét xử oan sai

Trong thực tế, các vụ án càng phức tạp thì nguy cơ bị cáo phải áp dụng biện pháp tạm giam lại càng lớn, thời gian điều tra đồng nghĩa với thời giam tạm giam lại càng lâu. Việc điều tra phiến diện, không đầy đủ lại dễ dẫn đến xét xử oan sai. Do đó, nó lại hàm chứa càng nhiều các tổn hại trong thực tế. Những vụ án oan sai đã gây ra nhiều hệ lụy không tốt và mất niềm tin đối với người dân.

3.Một số kiến nghị đảm bảo quyền con người trong giai đoạn xét xử ở Việt Nam hiện nay

Tăng cường giáo dục về quyền con người cho cán bộ hoạt động tư pháp

Muốn bảo đảm quyền con người thì trước hết phải hiểu như thế nào là quyền con người rồi từ đó mới có thể áp dụng vào thực tiễn. Do đó, yêu cầu các cán bộ hoạt động tư pháp hiểu rõ về quyền con người là một đòi hỏi khá cao. Với những ai ham học hỏi, tự nghiên cứu tìm hiểu thì có thể tham khảo qua sách báo, mạng internet. Tuy nhiên, sự học hỏi đó không được toàn diện và đầy đủ. Vì vậy, cần phải trang bị kiến thức về quyền con người cho các cán bộ hoạt động trong ngành tư pháp.

Hoàn thiện các quy định pháp luật về quyền con người trong hoạt động xét xử: như sửa đổi quy định về nguyên tắc suy đoán vô tội gây ảnh hưởng tới quyền của bị can, bị cáo. Ghi nhận quyền của công dân nước ngoài tại Việt Nam và có các quyền bình đẳng với công dân Việt Nam.

Quy định rõ ràng chức năng, nhiệm vụ của hệ thống cơ quan Tòa án, Viện kiểm sát và có sự phân chia độc lập quyền hạn với các cơ quan tư pháp khác. Nâng cao hiệu quả hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng, đặc biệt là Tòa án.

Hoàn thiện quy định về thủ tục rút gọn để tăng tính khả thi trong thực tế; đảm bảo cho việc xét xử vụ án được nhanh chóng, không bị trì hoãn.

Nên quy định việc áp dụng thủ tục rút gọn đối với cả giai đoạn xét xử phúc thẩm để đảm bảo tính đồng bộ. Về thời hạn hoạt động tố tụng nên điều chỉnh lại ở mức độ phù hợp hơn. Việc rút quá ngắn thời gian tố tụng như quy định hiện tại sẽ khiến các cơ quan tiến hành tố tụng, nhất là cơ quan điều tra e dè, ngại áp dụng thủ tục này vì sợ vi phạm thời gian.

*Tòa án quân sự khu vực Quân khu 4

Tòa án nhân dân huyện Đồng Hỷ, Thái Nguyên xét xử vụ án hình sự - Ảnh: BTN

ĐẶNG ĐÌNH THÁI*