Hoàn thiện chính sách điều tra thân thiện đối với người dưới 18 tuổi trong pháp luật tố tụng hình sự

1. Chính sách điều tra thân thiện đối với người dưới 18 tuổi trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam

Hiện nay, việc điều tra vụ án hình sự liên quan đến người dưới 18 tuổi được thực hiện chủ yếu dựa vào các quy định của BLHS năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) và BLTTHS năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2021), trong đó có rất nhiều quy định thể hiện chính sách điều tra theo hướng thân thiện. Chính vì vậy, việc áp dụng phương pháp điều tra thân thiện đối với những vụ án có người dưới 18 tuổi tham gia là yêu cầu bắt buộc đối với cơ quan có thẩm quyền. Chính sách điều tra thân thiện trong pháp luật TTHS Việt Nam được thể hiện cụ thể qua một số chính sách như sau:

1.1.Áp dụng biện pháp ngăn chặn đối với người dưới 18 tuổi

Theo quy định của BLTTHS “Chỉ áp dụng biện pháp ngăn chặn, biện pháp áp giải đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi trong trường hợp thật cần thiết. Chỉ áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi khi có căn cứ cho rằng việc áp dụng biện pháp giám sát và các biện pháp ngăn chặn khác không hiệu quả. Thời hạn tạm giam đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi bằng hai phần ba thời hạn tạm giam đối với người đủ 18 tuổi trở lên quy định tại BLTTHS. Khi không còn căn cứ để tạm giữ, tạm giam thì cơ quan, người có thẩm quyền phải kịp thời hủy bỏ, thay thế bằng biện pháp ngăn chặn khác”.

Quy định chỉ áp dụng biện pháp ngăn chặn, biện pháp áp giải đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi trong trường hợp thật cần thiết được cụ thể hóa trong Thông tư liên tịch 06/2018/TTLT-VKSNDTC- TANDTC-BCABTP-BLĐTBXH ngày 21/12/2018 quy định về phối hợp thực hiện một số quy định của BLTTHS về thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi, theo đó: Trước khi quyết định áp dụng biện pháp giữ người trong trường hợp khẩn cấp, bắt, tạm giữ, tạm giam người dưới 18 tuổi, cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải xem xét, cân nhắc áp dụng biện pháp giám sát, cấm đi khỏi nơi cư trú hoặc tạm hoãn xuất cảnh quy định tại Điều 123, Điều 124 BLTTHS. Trường hợp sau khi quyết định tạm giam bị can, bị cáo là người dưới 18 tuổi mà có đủ căn cứ áp dụng biện pháp bảo lĩnh hoặc đặt tiền để bảo đảm thì cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng cần thay thế ngay biện pháp tạm giam bằng biện pháp bảo lĩnh hoặc đặt tiền để bảo đảm.

Chỉ áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam theo quy định tại khoản 1 Điều 419 BLTTHS trong trường hợp người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi đã được áp dụng biện pháp giám sát, biện pháp ngăn chặn khác quy định tại khoản 1 Điều này nhưng bỏ trốn và bị bắt theo quyết định truy nã, có dấu hiệu bỏ trốn, tiếp tục phạm tội, có dấu hiệu tiếp tục phạm tội hoặc có các hành vi khác quy định tại khoản 2 Điều 418 BLTTHS. Cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải thường xuyên theo dõi, rà soát, kiểm tra việc tạm giữ, tạm giam đối với người dưới 18 tuổi bị tạm giữ, tạm giam; nếu phát hiện không còn căn cứ hoặc không cần thiết tạm giữ, tạm giam thì phải kịp thời ra quyết định hủy bỏ, thay thế bằng biện pháp ngăn chặn khác. Những quy định cụ thể về áp dụng biện pháp ngăn chặn đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi là sự một trong những biểu hiện cơ bản, quan trọng trong chính sách điều tra thân thiện của Nhà nước.

1.2. Lấy lời khai, hỏi cung người tham gia tố tụng là người dưới 18 tuổi

Về thủ tục lấy lời khai người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người bị bắt, người bị tạm giữ, người bị hại, người làm chứng; hỏi cung bị can; đối chất là người dưới 18 tuổi được quy định theo hướng tối thiểu hóa việc lấy lời khai, hỏi cung và đối chất đối với người dưới 18 tuổi, nhằm bảo đảm các hoạt động tố tụng được thực hiện phù hợp tâm lý, lứa tuổi, mức độ trưởng thành, khả năng nhận thức của người dưới 18 tuổi, bảo đảm các quyền và lợi ích tốt nhất đối với họ, phù hợp với quy định của Công ước quốc tế về quyền trẻ em.

Đối với hoạt động điều tra này, chính sách của Nhà nước được thể hiện rõ trong quy định tại Điều 414 BLTTHS năm 2015 và được hướng dẫn cụ thể tại Thông tư liên tịch 06/2018/TTLT-VKSNDTC- TANDTC-BCA-BTP-BLĐTBXH, theo đó, việc lấy lời khai người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người bị bắt, người bị tạm giữ, người bị hại, người làm chứng dưới 18 tuổi có thể thực hiện tại nơi học tập, lao động và sinh hoạt của người đó hoặc nơi tiến hành điều tra. Việc hỏi cung bị can dưới 18 tuổi có thể thực hiện tại nơi cư trú của người đó hoặc nơi tiến hành điều tra. Trường hợp lấy lời khai, hỏi cung tại nơi tiến hành điều tra, truy tố, xét xử thì phải sắp xếp, bố trí phòng lấy lời khai, hỏi cung bảo đảm thân thiện, phù hợp với tâm lý người dưới 18 tuổi. Trường hợp lấy lời khai người bị hại dưới 18 tuổi bị xâm hại tình dục, bị bạo hành hoặc bị mua bán thì phải ưu tiên địa điểm lấy lời khai tại nơi cư trú của người đó; nếu không có nơi cư trú thì phải tiến hành tại cơ sở chăm sóc trẻ em theo quy định của pháp luật.

Đồng thời, việc lấy lời khai, hỏi cung phải theo đúng trình tự, thủ tục, thời gian, bảo đảm sự tham gia của người đại diện, người bào chữa, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người dưới 18 tuổi theo quy định tại Điều 183, Điều 421, các điều luật khác có liên quan của BLTTHS và Thông tư liên tịch số 03/2018/TTLT- BCA-VKSNDTC-TANDTC-BQP ngày 01/01/2018 hướng dẫn về trình tự, thủ tục thực hiện ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh; sử dụng, bảo quản, lưu trữ kết quả ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử. Trường hợp vụ án có người bị hại dưới 18 tuổi bị xâm hại tình dục, bị bạo hành hoặc bị mua bán thì việc lấy lời khai của họ phải được tiến hành ngay sau khi tiếp nhận nguồn tin về tội phạm. Khi tiến hành lấy lời khai, hỏi cung, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải có thái độ thân thiện, nhẹ nhàng, sử dụng ngôn ngữ dễ hiểu, phù hợp với độ tuổi, giới tính, khả năng nhận thức của họ; xem xét áp dụng các biện pháp phù hợp nhằm giảm đến mức thấp nhất thời gian, số lượng lần lấy lời khai, hỏi cung và phải tạm dừng ngay việc lấy lời khai, hỏi cung khi người dưới 18 tuổi có biểu hiện mệt mỏi, ảnh hưởng đến khả năng khai báo chính xác, đầy đủ.

1.3.Bảo đảm quyền bào chữa đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi

Quyền bào chữa là một trong những quyền cơ bản được pháp luật ghi nhận cho người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi. Quyền này không những chỉ được thực hiện tại phiên tòa mà Nhà nước đã có chính sách đảm bảo cho người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi ở tất cả các giải đoạn tố tụng. Trường hợp người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi không có người bào chữa hoặc người thân thích của họ không mời người bào chữa thì Cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải chỉ định người bào chữa cho họ. Người bào chữa được tham gia vào trong tất cả các giai đoạn tố tụng để để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người dưới 18 tuổi, cũng như ổn định tốt tâm lý cho nhóm đối tượng này. Đối với giai đoạn điều tra, đặc biệt trong hoạt động lấy lời khai, hỏi cung bị can pháp luật quy định người đại diện, người bào chữa của người dưới 18 tuổi được tham gia hỏi người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can là người dưới 18 tuổi. Đây là chính sách rất quan trọng đối với người dưới 18 tuổi, nhằm đảm bảo quyền bào chữa cho đối tượng này.

2. Một số bất cập, vướng mắc

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, việc thực hiện chính sách điều tra thân thiện cũng còn bộc lộ một số hạn chế cơ bản như:

2.1.Hoạt động điều tra thân thiện chưa được thực hiện một cách thống nhất và đầy đủ đối với các vụ án có người dưới 18 tuổi tham gia

Thực tế hiện nay, chưa có sự phân biệt rạch ròi về vụ án có người dưới 18 tuổi tham gia hay không trong việc phân công Điều tra viên điều tra vụ án. Số lượng án nói chung và án do người dưới 18 tuổi thực hiện hoặc có bị hại là người dưới 18 tuổi đang ở mức cao, dẫn đến tình trạng thiếu người hoặc một người phải kiêm nhiều loại việc. Quy định của pháp luật về tiêu chuẩn của người tiến hành tố tụng đối với loại án có người dưới 18 tuổi còn chung chung, dẫn dến thực tế Cơ quan Cảnh sát điều tra các cấp hầu như không phân biệt loại án để phân công Điều tra viên phụ trách cho phù hợp.

2.2.Chính sách điều tra thân thiện chưa thật sự đảm bảo khi mà Việt Nam hiện chưa có đội ngũ Điều tra viên chuyên trách để đảm nhận xử lý các loại án mà người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi. Điều này dẫn đến thực tiễn Điều tra viên khi tiến hành tố tụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội chưa có đầy đủ những hiểu biết cần thiết về tâm lý học, khoa học giáo dục cũng như về hoạt động đấu tranh phòng, chống tội phạm đối với nhóm đối tượng đặc thù này. Điều này dẫn đến việc chưa đáp ứng được các tiêu chuẩn trong pháp luật Tố tụng hình sự người tiến hành tố tụng đối với vụ án có người dưới 18 tuổi phải là người đã được đào tạo hoặc có kinh nghiệm điều tra, truy tố, xét xử vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi, có hiểu biết cần thiết về tâm lý học, khoa học giáo dục đối với người dưới 18 tuổi .

2.3.Chính sách phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng khi giải quyết loại án do người dưới 18 tuổi thực hiện chưa được thực hiện hiệu quả, vẫn theo thủ tục chung mà chưa chú ý đúng mức đến những thủ tục đặc biệt giành cho họ. Thực tế các cơ quan tiến hành tố tụng chưa có sự phối hợp tích cực với nhau, nhiều trường hợp Cơ quan điều tra và Viện Kiểm sát cùng kiểm tra, xác minh nguồn tin và quyết định việc khởi tố trong cùng một vụ việc hoặc dẫn đến tình trạng đùn đẩy trách nhiệm cho nhau, không cơ quan nào khởi tố dẫn đến bỏ lọt tội phạm và người phạm tội. Nhiều Điều tra viên chưa chú ý đến việc điều tra về nguyên nhân, điều kiện, hoàn cảnh phạm tội, điều kiện nhân thân, giáo dục của nhà trường… Vấn đề này có tính phổ biến vì cơ quan điều tra mới chỉ quan tâm đến mặt chứng cứ, xác định có việc phạm tội hay không, việc bỏ thời gian tìm hiểu, nghiên cứu về điều kiện sinh sống, giáo dục của người dưới 18 tuổi chưa được quan tâm, chú trọng. Do chưa chú trọng đến đặc điểm tâm sinh lý của người dưới 18 tuổi nên trong quá trình hỏi cung bị can, nhiều Điều tra viên vẫn còn quát mắng, đe dọa, thậm chí dùng vũ lực gây cho các em tâm lý sợ hãi, căng thẳng.

2.4.Vai trò của người bào chữa trong việc bảo vệ quyền và lợi ích của người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi chưa được đảm bảo

Người bào chữa thường không được đào tạo để có những hiểu biết cần thiết về tâm lý học, khoa học giáo dục về người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi hoặc không có phong cách làm việc hiệu quả với đối tượng này. Với luật sự chỉ định, thông thường các cơ quan tiến hành tố tụng tạo điều kiện thuận lợi cho các luật sự tham gia bào chữa, nhưng nhiều luật sư lại chưa tích cực khi tham gia tố tụng. Khi bào chữa cho người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi, người bào chữa đôi khi còn chưa coi trọng việc bào chữa do chỉ định. Ngoài ra, một trong những hạn chế khác không kém phần quan trọng làm ảnh hưởng đến việc thực hiện chính sách điều tra thân thiện là cơ sở vật chất để tiến hành hoạt động điều tra, cụ thể là phòng hỏi cung. Như đã đề cập, hiện nay mới có 18 tỉnh và thành phố trực thuộc trung ương có phòng điều tra thân thiện, số lượng này quá ít, do đó đa phần người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi bị hỏi cung tại những nơi lấy cung của đủ 18 tuổi trở lên. Vì tuổi còn nhỏ và đặc tính dễ bị tổn thương, tâm lý sợ công an nên trẻ em rất nhạy cảm với việc ép buộc, do đó cơ sở vật chất không đảm bảo dễ dẫn đến việc cho lời khai không đúng, gây ảnh hưởng xấu đến tâm lý, cảm xúc của đội tuổi này.

3. Một số hướng hoàn thiện chính sách điều tra thân thiện đối với người dưới 18 tuổi trong pháp luật tố tụng hình sự

Để hoàn thiện chính sách điều tra thân thiện đối với người 18 tuổi, trong phạm vi nghiên cứu, xin đề xuất một số giải pháp cơ bản sau:

Một là, cần quy định cụ thể tiêu chuẩn của người tiến hành tố tụng đối với người dưới 18 tuổi. Theo đó, cơ quan có thẩm quyền cần có văn bản hướng dẫn cụ thể và áp dụng thống nhất thế nào là “người đã được đào tạo hoặc có kinh nghiệm điều tra, truy tố, xét xử vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi, có hiểu biết cần thiết về tâm lý học, khoa học giáo dục đối với người dưới 18 tuổi”. Việc quy định về tiêu chuẩn của cán bộ chuyên trách liên quan đến giải quyết các án có sự tham gia của người dưới 18 tuổi là rất cần thiết, là một trong những điều kiện quan trong để thực hiện tốt chính sách điều tra thân thiện với đối tượng này, tuy nhiên, việc không hướng dẫn cụ thể sẽ dẫn đến nhiều cách hiểu, áp dụng tùy tiện không thống nhất. Ngoài việc hướng dẫn các tiêu chuẩn, cần phải có quy định cụ thể chặt chẽ về cơ quan có thẩm quyền mở lớp đào tạo, sát hạch và cấp phép, cấp chứng chỉ, chứng nhận cho cán bộ chuyên trách được đào tạo.

Hai là, cần có chính sách quan tâm đến việc tổ chức các lớp tập huấn, bồi dưỡng kỹ năng điều tra thân thiện với người dưới 18 tuổi. Tổ chức nhiều lớp tập huấn cho Cán bộ điều tra, Điều tra viên thuộc Cơ quan Cảnh sát điều tra các cấp với nhiều chuyên đề, nội dung khác nhau liên quan đến lý luận và kỹ năng điều tra thân thiện với người dưới 18 tuổi. Các chuyên đề và nội dung có thể bao gồm: Kiến thức pháp luật liên quan đến người dưới 18 tuổi, đặc biệt pháp luật hình sự và tố tụng hình; kiến thức tâm lý của người dưới 18 tuổi; kỹ năng nắm bắt và xử lý các dạng tâm lý người dưới 18 tuổi; kỹ năng tiếp xúc và lấy lời khai người dưới 18 tuổi; kỹ năng phối hợp giữa cơ quan tiến hành tố tung với nhau và người tiến hành tố tụng với nhau trong việc giải quyết án hình sự có người dưới 18 tuổi tham gia…Các khóa tập huấn, bồi dưỡng này phải được tổ chức thường xuyên, liên tục để nâng cao năng lực cho đội ngũ chuyên trách thực hiện thủ tục tố tụng thân thiện.

Ba là, cần có chính sách tập trung đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị hỗ trợ cho việc thực hiện thủ tục tố tụng thân thiện, đặc biệt mở rộng việc đầu tư xây dựng phòng điều tra thân thiện. Nhà nước cần quan tâm để có chính sách đầu tư kinh phí cho việc xây dựng phòng điều tra thân thiện, trường hợp hiện tại, khi chưa xây dựng được phòng điều tra thân thiện thì ở các Cơ quan cảnh sát điều tra các cấp cần bố trí, sắp xếp các phòng lấy lời khai, hỏi cung bị can theo hướng thân thiện, gần gủi và thoải mái phù hợp với lứa tuổi người dưới 18 tuổi. Ngoài ra, đối với người dưới 18 tuổi phạm tội nếu bị áp dụng biện pháp ngăn chặn là tạm giam thì phải có khu giam giữ riêng, không giam chung với người đã thành niên, cần nâng cấp đầu tư xây dựng các nhà tạm giữ, tạm giam, cải tạo các khu riêng cho người dưới 18 tuổi phạm tội.

Bốn là, cần tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát các hoạt động điều tra liên quan đến người dưới 18 tuổi. Đây là một trong những giải pháp quan trọng nhằm đảm bảo cho chính sách điều tra thân thiện đối với người dưới 18 tuổi được thực hiện trên thực tế. Việc tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát các hoạt động điều tra liên quan đến người dưới 18 tuổi sẽ giúp cho các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng tuân thủ các chính sách, quy định của pháp luật khi thực hiện các hoạt động điều tra của mình. Ngoài ra, để chính sách điều tra thân thiện được thực hiện một cách đầy đủ, hiệu quả đòi hỏi sự hỗ trợ, phối hợp từ phía gia đình, các tổ chức chính trị xã hội, đoàn thanh niên…. Với vai trò là người đại diện, người bảo vệ quyền và lợi ích của người dưới 18 tuổi trong vụ án hình, các chủ thể này cần nâng cao nhận thức pháp luật, ý thức được tầm quan trọng của mình để tích cực tham gia vào các giai đoạn tố tụng, đặc biệt là giai đoạn điều tra theo quy định của pháp luật và theo yêu cầu của cơ quan chức năng để hỗ trợ trong quá trình giải quyết những vụ án có liên quan đến người dưới 18 tuổi. 

Tòa án  huyện Tủa Chùa, Điện Biên) xét xử theo mô hình “Phiên tòa thân thiện” - Ảnh: Vũ Lợi

ĐẶNG ĐÌNH THÁI (Tòa án quân sự khu vưc Quân khu 4)